14 lutego 1942 roku gen. Władysław Sikorski, Naczelny Wódz, wydał rozkaz o przekształceniu Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową. Skupiła ona w swoich szeregach około 200 organizacji bojowych i w szczytowym momencie liczyła 350–380 tys. żołnierzy. AK stanowiła integralną część Polskich Sił Zbrojnych i podlegała Naczelnemu Wodzowi oraz rządowi RP na uchodźstwie.

Oddział partyzancki Armii Krajowej kpt. Hieronima Dekutowskiego, ps. Zapora, działający na Lubelszczyźnie.

„W ślad za moim rozkazem z dnia 3 września 1940 r. znoszę dla użytku wewnętrznego nazwę Związku Walki Zbrojnej. Wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w kraju stanowią Armię Krajową podległą Panu Generałowi, jako jej dowódcy. Stanowisko Pana Generała nosi nazwę Dowódcy Armii Krajowej” – brzmiał rozkaz gen. Władysława Sikorskiego, Naczelnego Wodza, z 14 lutego 1942 roku, skierowany do gen. Stefana Roweckiego „Grota”.

Zalążkiem tej podziemnej armii była zawiązana w nocy z 26 na 27 września 1939 roku w oblężonej Warszawie konspiracyjna Służba Zwycięstwu Polski, przekształcona niedługo potem w ZWZ. – Przemianowanie ZWZ-etu w AK nie było tylko zmianą nazwy, podkreślało też apolityczność wojskowej organizacji i podnosiło jej rangę do miana podziemnego wojska polskiego, stanowiącego część Polskich Sił Zbrojnych podległych Naczelnemu Wodzowi i Rządowi RP na uchodźstwie – mówi dr Tadeusz Kaliski, historyk dziejów Polskiego Państwa Podziemnego.

Miało to też pomóc w scaleniu konspiracyjnych oddziałów zbrojnych i podporządkowaniu ich rządowi w Londynie. Tak się też stało. W szeregach AK zjednoczonych zostało ok. 200 wojskowych organizacji podziemnych, m.in. Tajna Armia Polska, Tajna Organizacja Wojskowa, Konfederacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz częściowo Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne. AK jest uważana za największe i najlepiej zorganizowane konspiracyjne wojsko w okupowanej przez Niemców Europie. – Szacuje się, że w szczytowym momencie, czyli latem 1944 roku, jej siły liczyły ok. 350–380 tys. żołnierzy – podaje historyk.

„Szary Wilk” – niemiecki transporter Sd.Kfz.251, zdobyty przez powstańców ze Zgrupowania „Krybar” na 5 Dywizji SS „Wiking”. Zdjęcie wykonane na ul. Tamka. 

Komendant Główny AK podlegał Naczelnemu Wodzowi. Pierwszym dowódcą AK został gen. Stefan Rowecki „Grot”, dowódca ZWZ-etu. Po jego aresztowaniu 30 czerwca 1943 roku na czele AK stanął gen. Tadeusz Komorowski „Bór”, a 2 października 1944 roku po upadku powstania warszawskiego rolę tę przejął gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”. AK działała na terytorium całego państwa polskiego okupowanego przez III Rzeszę i Związek Sowiecki. – Głównym zadaniem Armii Krajowej było wyzwolenie spod okupacji, w tym przygotowanie powstania powszechnego, które miało wybuchnąć w momencie militarnego załamania III Rzeszy – tłumaczy dr Kaliski. Do tego czasu prowadzono walkę bieżącą. Jej podstawowymi formami były m.in. akcje sabotażowo-dywersyjne, bojowe, odwetowe, szkolenie kadr, pozyskiwanie i produkcja broni.

W latach 1942–1945 oddziały AK wykonały ponad 110 tys. większych operacji zbrojno-dywersyjnych. Wśród nich wyróżniały się m.in. akcja w Celestynowie, w czasie której odbito więźniów przewożonych do Auschwitz, operacja „Góral”, czyli zdobycie od Niemców 105 mln zł na działalność Polskiego Państwa Podziemnego czy akcja pod Arsenałem, kiedy odbito z rąk Gestapo więźniów, w tym Jana Bytnara „Rudego”.

Żołnierze AK wykonywali także wyroki sądów podziemnych na zdrajcach, kolaborantach i wysokich rangą niemieckich urzędnikach. Przykładem jest wykonanie wyroku śmierci na Franzu Kutscherze, dowódcy SS i Policji na dystrykt warszawski. Z kolei wywiad AK m.in. zdobył rakietę V-2, której fragmenty razem z opisem wysłano do Wielkiej Brytanii. Ważną częścią działalności akowców była działalność propagandowa wśród społeczeństwa polskiego mobilizująca je do walki i oporu oraz szerzenie dezinformacji wśród Niemców w ramach akcji „N”.

Powstanie Warszawskie 1944 r.

Wiosną 1944 roku AK przystąpiła do realizacji planu „Burza”, którego celem miało być atakowanie wycofujących się Niemców i wystąpienie w roli gospodarza wobec wkraczających wojsk sowieckich. – Niestety jednostki, które walczyły z Armią Czerwoną przeciw Niemcom, były potem przez Sowietów rozbrajane, a żołnierze aresztowani albo wcielani do ludowego Wojska Polskiego – mówi historyk. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było powstanie warszawskie.

Podziemna armia została rozwiązana 19 stycznia 1945 roku przez gen. Okulickiego w obliczu niebezpieczeństwa związanego z dalszym działaniem oddziałów w strefie zajętej przez Sowietów. Część akowców kontynuowała jednak walkę w antykomunistycznej konspiracji.

– Działalność Armii Krajowej pomogła podczas wojny w zachowaniu naszej tożsamości narodowej i do dziś jest symbolem niezłomności w obliczu okupacji – podkreśla dr Kaliski. Decyzją Sejmu dzień powołania AK od tego roku obchodzony jest jako Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy AK.