moja polska zbrojna
Od 25 maja 2018 r. obowiązuje w Polsce Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych, zwane także RODO).

W związku z powyższym przygotowaliśmy dla Państwa informacje dotyczące przetwarzania przez Wojskowy Instytut Wydawniczy Państwa danych osobowych. Prosimy o zapoznanie się z nimi: Polityka przetwarzania danych.

Prosimy o zaakceptowanie warunków przetwarzania danych osobowych przez Wojskowych Instytut Wydawniczy – Akceptuję

Powstanie bez sukcesu

21 stycznia 1940 roku w niewielkim Czortkowie na Podolu doszło do pierwszego zbrojnego wystąpienia na ziemiach, które w czasie II wojny światowej dostały się pod sowiecką okupację. Walki szybko zostały zdławione, a ich uczestników spotkały brutalne represje. Powstanie na długie lata popadło w zapomnienie.

Sowiecki plakat propagandowy. Czerwonoarmista, który broni się przed uzbrojonym w nóż polskim oficerem, na okupowanych Kresach miał być symbolem armii „wyzwalającej Zachodnią Ukrainę i Zachodnią Białoruś”. Polskich oficerów przedstawiano jako wilki zagrażające kołchoźnikom...

Było ich ośmiu. Pod szpital dotarli około 21:30 i w gęsto padającym śniegu, na sygnał dowódcy, ruszyli do ataku. Strażnicy pilnujący budynku byli kompletnie zaskoczeni. Przecież kilka miesięcy wcześniej polska armia została rozbita, miejscowi „wrogowie ludu” powsadzani do więzień, a o żadnej konspiracji, która miałaby działać w tych stronach nie słyszeli. Na dłuższe rozważania nie było jednak czasu. W ciemności wywiązała się bezładna strzelanina. Napastnicy szybko uzyskali przewagę i dotarli do szpitalnej bramy. Chwilę później wartownicy salwowali się ucieczką. Szpital znalazł się w polskich rękach.

Tak właśnie powstańcy czortkowscy, którzy 21 stycznia 1940 roku zbuntowali się przeciwko Sowietom, odnieśli swój pierwszy sukces. Jak się wkrótce okazało – nie trwał długo.

Nowojorski ślad

Powstanie czortkowskie jeszcze do niedawna pozostawało epizodem kompletnie nieznanym. Na ślad dramatycznych wydarzeń natrafił przypadkiem Stanisław M. Jankowski, dziennikarz, pisarz i historyk z Krakowa. – Pod koniec lat 80. przygotowywałem książkę o Janie Karskim i na jego zaproszenie pojechałem do Nowego Jorku. Podczas gromadzenia materiałów dotarłem do Instytutu Piłsudskiego. Tam trafiłem na meldunek z okupowanej Polski do rządu na uchodźstwie. Dotyczył antysowieckich wystąpień w Czortkowie. Był zresztą utrzymany w krytycznym tonie – wspomina Jankowski.

Panorama Czortkowa, zdjęcie wykonane przed rokiem 1939.

Historyk odnotował ten fakt i skupił się na wspomnianej książce. O powstaniu przypomniał sobie dwa lata później. Zaczął pieczołowicie zbierać strzępy informacji. Korzystając z faktu, że w ZSRR zapanowało rozprężenie zapowiadające rychły upadek imperium, zdołał pozyskać sporo bezcennych sowieckich dokumentów. Zaczął też pisać pierwsze artykuły na temat powstania. Ukazywały się w kraju i polonijnej prasie za granicą. – Udało mi się dotrzeć do uczestnika walk i dość sporej grupy rodzin osób, skazanych w wyniku walk na śmierć. Ale kiedy pojechałem do Czortkowa, który obecnie leży na Ukrainie, o powstaniu rozmawiało mi się bardzo trudno. Na przełomie lat 80. i 90. ludzie ciągle jeszcze się bali... – opowiada Jankowski.

Co zatem tak naprawdę wydarzyło się tam w styczniu 1940 roku?

Spiskowcy w kościele

Czortków leży w niewielkiej dolinie nad rzeką Seret. Przed II wojną światową miasteczko było częścią województwa tarnopolskiego. Liczyło blisko 20 tysięcy mieszkańców – Polaków, Ukraińców i Żydów. Po 17 września 1939 roku zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Sowieci niemal natychmiast zaczęli wsadzać do więzień wszystkich, których uznali za potencjalnych przeciwników systemu: przedstawicieli miejscowej inteligencji, urzędników, właścicieli okolicznych majątków. Mieszkańcy nie zamierzali jednak pozostać bierni. Już w październiku 1940 roku w Czortkowie powstała konspiracyjna organizacja pod nazwą Stronnictwo Narodowe. Założyli ją Tadeusz Bańkowski, Henryk Kamiński i Heweliusz Malawski, którzy skupili wokół siebie przede wszystkim miejscową młodzież. Konspiratorzy zaczęli przygotowywać zbrojne wystąpienie. – Łącznie w przygotowania do powstania mogło zaangażować się nawet 200 osób – wyjaśnia Jankowski. – Spiskowcy zamierzali opanować kluczowe obiekty w mieście, uwolnić więźniów, zdobyć pociąg, przedostać się nim do Zaleszczyk, zaś stamtąd przebić się do Rumunii poprzez pilnowany przez Sowietów most graniczny. Jeśli nie udałoby im się dotrzeć na granicę pociągiem, drogę tę mieli pokonać saniami – tłumaczy historyk.

Rumunia nie była rzecz jasna dla powstańców celem samym w sobie. Zakładali, że stanie się ona etapem w wędrówce na Zachód, gdzie zamierzali kontynuować walkę o wyzwolenie Polski. – Plan ten, jak widać, był bardzo naiwny, tym bardziej, że spiskowcom brakowało broni. Mieli zaledwie kilka pistoletów, bagnet i szablę. Zapału i dobrych chęci im jednak nie brakowało. Więcej uzbrojenia zamierzali zdobyć na Sowietach – podkreśla Jankowski.

21 stycznia 1940 roku, od godziny 20, konspiratorzy zaczęli się zbierać w czortkowskim kościele ojców dominikanów. Rozdzielili zadania, po czym ruszyli do walki. Pierwszy na ziemiach polskich zryw przeciwko sowieckiej okupacji stał się faktem.

Krótka walka, krwawy odwet

Konspiratorzy podzielili się na cztery grupy. Miały one opanować szpital, koszary, pocztę oraz dworzec kolejowy. Dzięki zaskoczeniu udało się osiągnąć tylko pierwszy cel. Krótki szturm na koszary Sowieci odparli, do walk o urząd pocztowy i dworzec w ogóle nie doszło. Wobec przeważających sił NKWD i Armii Czerwonej powstańcy wycofali się.

Resztki polskiego pomnika, wzniesionego w 1933 roku na cmentarzu rzymsko-katolickim przy ul. Mickiewicza (obecnie ul. Bandery) dla uczczenia pamięci czortkowian, poległych w szeregach Polskiej Organizacji Wojskowej oraz w Legionach w walce o wolność Ojczyzny. W okolicach pomnika w nocy 21 na 22 stycznia 1940 r. zgromadzili się uczestnicy powstania i stąd wyruszyli do ataku. Pomnik częściowo zniszczono w latach 1939–1941. Fotografia współczesna

Powstanie upadło, zaś Sowieci w sumie stracili czterech żołnierzy – jeden zginął, trzech odniosło rany. Część z konspiratorów najpewniej ruszyła w stronę polsko-rumuńskiej granicy i przedostała się na drugą jej stronę poprzez zamarznięty Dniestr. Reszta została w mieście. Tymczasem Sowieci szybko przystąpili do kontrnatarcia. Nazajutrz do Czortkowa z sąsiedniej miejscowości został sprowadzony pociąg pancerny. W miasteczku pojawili się też wysocy rangą przedstawiciele NKWD – generałowie Iwan Sierow i Wsiewołod Mierkułow. Pierwszy był zastępcą ludowego komisarza spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR, drugi pełnił taką samą funkcję we władzach centralnych. – Rozpoczęło się szeroko zakrojone śledztwo i pierwsze aresztowania. O sprawie na bieżąco informowani byli nadzorujący sowieckie służby Ławrientij Beria oraz sam Józef Stalin – opowiada Jankowski. – W przypadku Stalina taka była zresztą praktyka. Na jego biurku przez lata lądowały dokumenty dotyczące najbardziej szczegółowych spraw. Nie wszystkie oczywiście czytał, ale wieloma się interesował, wydawał rozkazy i dyspozycje. Sierow na przykład kilka lat później otrzymywał od niego szczegółowe instrukcje dotyczące wszystkich działań związanych ze zwalczaniem polskiego podziemia – dodaje.

Na razie jednak jest zima 1940, a Sowieci rozbijają konspirację w Czortkowie. W ciągu kilku pierwszych dni do aresztów trafia 128 osób. Sąd w błyskawicznym tempie skazuje 21 z nich na śmierć. Wyroki zostają wykonane. Ponad 50 spiskowców zostaje zesłanych w głąb ZSRR. – Rodziny pomordowanych długo nie były świadome ich losu – przyznaje Jankowski. – Część z nich dowiedziała się o rozstrzelaniach dopiero z kopii sowieckich wyroków, które im wręczyłem – dodaje.

W 2005 roku dawni mieszkańcy Czortkowa i bliscy powstańców wzięli udział w otwarciu pierwszej w historii wystawy poświęconej zrywowi. Uroczystość odbyła się w Krakowie. Ekspozycję Jankowski zorganizował wespół z tamtejszym oddziałem IPN i kilkoma innymi instytucjami.

Łukasz Zalesiński

autor zdjęć: Źródło: Wystawa IPN „Powstańczy zryw w Czortkowie w 1940 roku”

dodaj komentarz

komentarze


W crossie w Lublińcu powtórka sprzed roku
Przedwczesny triumf
Kircholm 1605
Pokój na Bliskim Wschodzie? Podpisano kluczowe porozumienie
Koniec pewnej epoki
Ograniczenia w ruchu lotniczym na wschodzie Polski
Kawaleria pancerna spod znaku 11
Sk@rp do ochrony wybrzeża
Ustawa schronowa – nowe obowiązki dla deweloperów
Terytorialsi ćwiczyli taktykę i walkę z pożarem
Para ratowników i pies w kopalni złota
Strategiczna inwestycja w Bumarze-Łabędy
Trwa dobra passa reprezentantów Wojska Polskiego
Abolicja dla ochotników
Rozkaz: zatankować kompanię Abramsów
Speczespół wybierze „Orkę”
Polski „Wiking” dla Danii
Od doświadczeń z wojny do pokolenia Z
RAF nad Polską. Cel: patrolować i odstraszać
Jednym głosem w sprawie obronności
Żołnierz na urlopie i umowie zlecenie?
Medycyna na trudne czasy
Apache i Chinook a sprawa polska
15 lat pomocy i pamięci
Europa ma być zdolna do obrony
MSPO 2025 – serwis specjalny „Polski Zbrojnej”
AWL zainaugurowała rok akademicki 2025/26
Cios w plecy
Wyspa komandosów i walka z morskim żywiołem
Na Baltexpo o bezpiecznym morzu
Komandosi szkolą cywilnych medyków
„Road Runner” w Libanie
Wioślarze mistrzami świata, a pięcioboiści znów na podium
Polsko-unijne rozmowy o „murze dronowym”
Świadczenia mieszkaniowe w górę
Rekompensaty na nowych zasadach
Historia jest po to, by z niej czerpać
Wojsko podzieli się Merkurym 2.0
Nowe horyzonty medyków
Bataliony Chłopskie – bojowe szeregi polskiej wsi
Natowska sieć rurociągów obejmie Polskę
Rozwijanie śmigłowcowych zdolności
Żołnierze testują nowoczesne drony. To polska robota
Kraków – strategiczne centrum wojskowej medycyny
Jak skutecznie szkolić polskie wojsko?
Lubuscy pancerniacy sforsują Odrę
Brytyjczycy na wschodniej straży
W obronie gazoportu
W poszukiwaniu majora Serafina
Władze USA zapowiadają poważne zmiany w amerykańskiej armii
Logistycy świętują
Owad z drukarki
Unia chce zbudować „mur dronowy"
F-35 z Norwegii znowu w Polsce
Wyzwaniem – czas
Norwegowie zaczynają szkolenia Ukraińców w Polsce
Koniec dzieciństwa
Australijski AWACS rozpoczął misję w Polsce
GROM w obiektywie. Zobaczcie sami!
Maratońskie święto w Warszawie
Medale pięcioboistów Wojska Polskiego
Drony w natarciu
Umowa na rakiety do F-35 jeszcze w tym roku
Żandarmeria skontroluje także cywilów
Terytorialsi dłużej będą wspierać Straż Graniczną
Wkrótce rusza pilotaż powszechnych szkoleń obronnych
Baltexpo ‘25 wystartowały
Pływali jak morscy komandosi

Ministerstwo Obrony Narodowej Wojsko Polskie Sztab Generalny Wojska Polskiego Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych Wojska Obrony
Terytorialnej
Żandarmeria Wojskowa Dowództwo Garnizonu Warszawa Inspektorat Wsparcia SZ Wielonarodowy Korpus
Północno-
Wschodni
Wielonarodowa
Dywizja
Północny-
Wschód
Centrum
Szkolenia Sił Połączonych
NATO (JFTC)
Agencja Uzbrojenia

Wojskowy Instytut Wydawniczy (C) 2015
wykonanie i hosting AIKELO