Wiele kwestii związanych ze zbrodnią katyńską nadal wymaga wyjaśnienia. Dotyczą one poszukiwania i identyfikacji szczątków ofiar, pozostałych po nich przedmiotów czy ustalenia tzw. listy białoruskiej. Zwrócili na to uwagę badacze i historycy obradujący drugiego dnia XVIII Międzynarodowej Sesji Katyńskiej w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie.
– Choć o zbrodni katyńskiej wiemy już wiele, nadal pozostają „białe plamy”, które należy wyjaśnić – mówił prof. dr hab. Marian Głosek, archeolog z Uniwersytetu Łódzkiego, podczas drugiego dnia XVIII Międzynarodowej Sesji Katyńskiej. Jak zaznaczył naukowiec, jedną z takich kwestii jest poznanie sposobu, w jaki zamordowano w lesie katyńskim 4408 polskich jeńców z obozu w Kozielsku.
Leśne doły
Profesor wyjaśnił, że znamy szczegóły egzekucji jeńców w Kalininie i Charkowie, ponieważ Rosjanie w latach 90. przesłuchali jako świadków funkcjonariuszy NKWD – Dmitrija Tokariewa i Mitrofana Syromiatnikowa, którzy opisali przebieg egzekucji Polaków. – Nie udało się natomiast odnaleźć świadków mordów w Katyniu – mówił archeolog.
Na podstawie badania szczątków ofiar ustalono, że zabijano ich strzałem w głowę z małej odległości. Nie wiadomo jednak, gdzie ich mordowano: nad dołami śmierci, na pobliskiej tzw. daczy (dom wypoczynkowy NKWD) czy w piwnicach więzienia NKWD w Smoleńsku. Niemcy, przeprowadzając w 1943 roku ekshumacje, znaleźli przy zwłokach oficerów sosnowe wióry. – Może to wskazywać, że mordowano ich w zamkniętym pomieszczeniu, a podłogę wyłożono wiórami, w które wsiąkała krew – tłumaczył prof. Głosek.
Badacz mówił też o pracach terenowych prowadzonych w Katyniu w latach 1994–1995 przez polskich archeologów. Udało się wówczas określić lokalizację masowych grobów i odnaleźć fragmenty szkieletów, drobne przedmioty osobiste i resztki umundurowania. – Nie natrafiliśmy natomiast na doły, w których Rosjanie zgromadzili rzeczy oficerów – dodał profesor. Jak tłumaczył, w Miednoje odkryto trzy wykopy, do których wrzucono przedmioty osobiste jeńców, z kolei w Charkowie rzeczy ofiar palono na cmentarzu. – Jeden z mieszkańców Smoleńska wskazał w Katyniu miejsce, gdzie mogą być zakopane przedmioty zabrane zamordowanym, ale odnalezienie ich wymaga dalszych badań – stwierdził archeolog.
Rozbieżności w liczbach
Do prac w Miednoje nawiązał też dr Aleksander Gurjanow, koordynator Komisji Polskiej Stowarzyszenia „Memoriał”. Przypomniał, że NKWD pochowało tam 6288 jeńców z obozu w Ostaszkowie, wymordowanych w piwnicach więzienia NKWD w Kalininie (obecnie Twer).
W 1991 roku prace ekshumacyjne w Miednoje prowadzili Rosjanie w ramach śledztwa tamtejszej prokuratury. Zlokalizowano wówczas trzy groby ze szczątkami co najmniej 243 osób. Badania kontynuowała w latach 1994–1995 polska Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Jej specjaliści zlokalizowali 23 doły śmierci. – Wydobyto z nich szczątki 2358 osób, z których zidentyfikowano 46 – wyliczał rosyjski gość. Jak dodał dr Gurjanow, wyjaśnienia wymaga rozbieżność między liczbą odnalezionych szczątków a listą wywozową, na której znalazło się blisko 6300 jeńców. – Należy też pilnie podać do wiadomości publicznej materiały z ekshumacji ROPWiM, bo ich nieznajomość sprzyja negowaniu przez pewne grupy Rosjan informacji, że na cmentarzu w Miednoje leżą Polacy – wyjaśniał historyk.
Z kolei w Charkowie, gdzie pochowani są polscy jeńcy z obozu w Starobielsku, prace badawcze prowadzono w latach 1991–1996. Odkryto tam 75 masowych grobów, w tym 15 polskich. W pozostałych leżą zamordowani przez władze sowieckie obywatele ZSRR. Liczbę pochowanych tam Polaków archeologowie oszacowali na ok. 4300 osób. – 3739 to zamordowani oficerowie, a pozostałe 500 osób to mogą być niezidentyfikowane ofiary z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej – mówił Mieczysław Góra z Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.
Na liście tej widnieją nazwiska 3435 polskich więźniów z zachodniej Ukrainy, którzy po agresji ZSRR zostali zatrzymani i osadzeni w więzieniach na zaanektowanych Kresach II RP. Wymordowano ich wiosną 1940 roku w Kijowie, Charkowie oraz Chersoniu. Część pomordowanych pochowano w Bykowni, gdzie odnaleziono 21 zbiorowych mogił Polaków. Jak szacują archeologowie, ogólna liczba polskich ofiar pochowanych w tym miejscu to ok. 1700 osób. Niestety, z powodu braku przedmiotów osobistych nazwiska pomordowanych są w większości niemożliwe do ustalenia. Udało się zidentyfikować tylko 9 osób figurujących na ukraińskiej liście.
Lista białoruska
Jak zauważyli prelegenci, tajemnicą nadal okryta jest tzw. lista białoruska. Dotyczy ona 3870 polskich obywateli aresztowanych przez NKWD na terenie północno-wschodnich województw II Rzeczpospolitej. Przypuszczalnie zostali oni rozstrzelani przez NKWD w więzieniu w Mińsku i pogrzebani w pobliskich Kuropatach.
Próby rekonstrukcji tej listy podjął się m.in. dr Maciej Wyrwa z Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. – Zbieramy informacje o Polakach aresztowanych na Kresach w latach 1939–1940 i zaginionych bez wieści. Ich źródłem są rosyjskie archiwa, zeznania rodzin i wspomnienia kresowiaków – mówił naukowiec. Jak tłumaczył, w ten sposób powstała lista 9008 biogramów osób zaginionych, które mogą być ofiarami zbrodni katyńskiej. – Ta lista wymaga jednak dalszych badań i weryfikacji – zastrzegł dr Wyrwa.
Podsumowując obrady, uczestnicy konferencji podkreślali, że tak jak potrzebne są dalsze prace nad zbrodnią katyńską, tak też konieczne jest organizowanie kolejnych takich sesji.
autor zdjęć: Anna Dąbrowska
komentarze