Mało wiadomo o zasługach kobiet biorących udział w powstaniu w 1863 roku.

W największym powstaniu narodowym w 1863 roku uczestniczyło wiele organizacji skupiających kobiety. Były to rozsiane po całym kraju tak zwane koła niewiast. Odegrały one ważną rolę w szerzeniu i propagowaniu idei wyzwoleńczych. Ich członkinie, niezależnie od zajmowanej pozycji społecznej, wykonywały zadania zlecone przez organizacje rewolucyjne. Chociaż były to przeważnie prace pomocnicze, miały znaczny wpływ na przebieg powstania.


Na polu walki

Kobiety organizowały zbiórki pieniężne przeznaczone na zakup broni, środków medycznych, odzieży, żywności. Z zapałem zawiązywały kolejne koła i organizowały kursy pielęgniarskie. Szyły mundury, koszule i bieliznę, zajmowały się produkcją bandaży i waty. W domach i dworach organizowały punkty medyczne i szpitale. Przykładem jest koło Piątek, którego członkinie Kazimiera Królikowska (nauczycielka) i Salomea Hildebrand (aptekarka), niosły pomoc potrzebującym. Narażały życie, dostarczając środki medyczne i żywność powstańcom i więźniom, udzielały pomocy medycznej.

Tajna organizacja Klaudynki, założona przez Klaudynę Potocką, Zofię Romanowiczową i Julię Dzierżanowską, przerodziła się w roku 1863 w Komitet Niewiast Polskich we Lwowie. Jego członkinie zajmowały się pracą ideową i kulturalną. Jedna z założycielek Klaudynek Zofia Romanowiczowa była kurierką, przewoziła korespondencję między oddziałami a władzami narodowymi. W domach ukrywała więźniów, archiwizowała dokumenty, zajmowała się laniem kul, wytwarzaniem ładunków oraz dostarczaniem żywności i odzieży. Nauczycielka Joanna Podłuska pomagała w rozszyfrowywaniu rosyjskich wiadomości wojskowych.

Kobiety były czynnymi uczestniczkami walk. Ochotniczo wstępowały do oddziałów partyzanckich i wraz z mężczyznami walczyły z wrogiem. Nauczycielka Aleksandra Pawłowska wstąpiła do oddziału powstańczego Pawła Suzina, a następnie Karola Kamińskiego. Pełniła rolę kurierki. Dostarczała żywność i zbierała pieniądze. Zajmowała się także pracą wywiadowczą. W czasie jednej z akcji została ciężko ranna.

Działalnością wywiadowczą i kurierską zajmowała się także Antonina Tytke-Mazurkiewicz, która wstąpiła do oddziału Kajetana Cieszkowskiego. Z kolei Antonina Łazowska służyła najpierw pod dowództwem Ludwika Narbutta, a po jego śmierci – pod komendą Aleksandra Poradowskiego. Zajmowała się organizowaniem oddziałów, przewożeniem broni i żywności. Za swoją działalność została aresztowana, rok spędziła w więzieniu wileńskim, skąd została wywieziona na Syberię. Podobny los spotkał wiele innych kobiet. Zwykle po kilku–kilkunastu miesiącach spędzonych w więzieniu były zsyłane na Syberię. Po upadku powstania ich działalność nie ustała. Pomagały sierotom i wdowom po powstańcach.

Szacunek marszałka

Powstanie styczniowe pozostawiło wyraźny ślad w świadomości społeczeństwa. Ugruntowało pogląd o konieczności mierzenia się z przeciwnościami w imię dobra narodu. Stąd szacunek i cześć dla weteranów roku 1863. Józef Piłsudski tak mówił o powstańcach: „Gdy myślę jako żołnierz, nawet pomijając uczucia patriotyczne, muszę schylić czoło przed olbrzymim żołnierskim wysiłkiem ludzi 63 roku. Źle uzbrojeni, źle wyżywieni, wytrzymali półtora roku, walcząc jako żołnierze z olbrzymim, potężnym wówczas państwem. Walczyli nieraz bez nadziei zwycięstwa. Pomyślcie więc Panowie jako żołnierze, czy nie jest to dowodem wielkiej mocy moralnej i wielkiej tężyzny żołnierskiej”.

Zasługi powstańców zostały docenione dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Wielu weteranów otrzymało wówczas wysokie odznaczenia. Doceniono kobiety weteranki, które walczyły o wolność na równi z mężczyznami.

Agnieszka Jaskuła jest pracownikiem Centralnego Archiwum Wojskowego.

Artykuł ukazał się w lipcowym numerze Polski Zbrojnej.